Deze rondleiding is van Bert van Bommel. Ik ken hem al langer en hij zeer enthousiast als het gaat om Sardinië. Ik heb hem al menig keer gesproken en hij vertelde dan over zijn passie voor deze streek van Sardinië, Sardijnse zang en archeologie. Vandaar dat ik hem heb gevraagd deze rondleiding te schrijven.
Mijn connectie met Sardinië
Mijn eerste bezoek aan Sardinië was in 1977, toen ik voor mijn studie geologie twee maanden lang veldwerk deed in de buurt van Alghero. We hadden onze tenten in Villanova Monteleone staan. We raakten al snel in contact met de lokale bevolking en van het één kwam het ander. Ik ben inmiddels meer dan 40 jaar getrouwd met iemand uit het dorp en al heel lang volledig ingeburgerd in deze hechte boeren-/herdersgemeenschap. We komen er een aantal maanden per jaar. Ik heb er een wijngaard en produceer gemiddeld zo’n 500 liter rode wijn per jaar, waarover ik in de kroeg, net als alle andere lokale wijnboertjes, opschep over de kwaliteit.
Ik ben zeer gefascineerd door de, nog met veel mysterie omhangen, nuraghe (min of meer samenvallend met de bronstijd) en pre-nuraghe (laat neolithicum en kopertijd) beschavingen. Ik bezoek veel archeologische sites.
Mijn andere interesse is de Sardijnse zangcultuur, waarover ik verderop in dit stukje de geschiedenis en traditie beschrijf. Het dorp heeft een van de betere Sardijnse mannenkoren, die ik al eens een keer naar Nederland heb gehaald voor een aantal concerten. Zoek ze maar eens op op YouTube of op Facebook, “Coro de Iddanoa Monteleone”. Op facebookpagina staan vele liedjes. Alvast twee voorproefjes:
en (wat langer geleden):
Op verzoek kan ik uiterst gezellige zangavonden voor kleine en grotere groepen organiseren in hun repetitieruimte, waar je ook een typisch en authentiek Sardijns herdersmenu, bestaand uit uitsluitend lokale producten, geserveerd krijgt.
Ik heb geen connecties met de reis- of toeristenbranche, alhoewel ik wel eens reisjes voor vriendengroepjes heb georganiseerd. Je kan wel contact met me opnemen als je informatie of hulp nodig hebt bertvanbommel@ziggo.nl
De streek
Capo Caccia met in haar verborgen de Grotta di Nettuno
De streek die ik het beste ken loopt vanaf het noorden van Alghero tot aan Bosa en landinwaarts tot aan Sassari en de Superstrada 131. De bekoring van dit gebied is de aanwezigheid van toeristische trekpleisters, maar ook van avontuurlijke en meer verborgen bezienswaardigheden, waar je moeite voor moet doen om er te komen en vaak een lokaal iemand voor nodig hebt om je daarheen te gidsen.
Spectaculaire route Alghero – Bosa SS105
Alghero en Bosa (de laatste minder toeristisch dan het Catalaanse Alghero) zijn pittoreske en historische stadjes, die het zeer waard zijn om er één of meerdere dagen door
te brengen. Er is zoveel informatie te vinden in reisgidsen en op het web, dat ik niet verder zal uitweiden over deze twee plaatsen.
Eén aanrader is een boottocht door de baaien van Alghero en Porto Conte naar Capo Caccia en de grotten van Nettuno. (nb: voor Bosa lees deze rondleiding en voor Alghero gaat er nog minimaal eentje komen)
Baai Poglina
De kustweg van Alghero naar Bosa is een bijzonder spectaculaire panoramische route (SP105). De vegetatie is zeer divers met de typische “macchia mediterranea” met de geur, die zo karakteristiek voor Sardinië is, en de fenicische jeneverbes. In het voorjaar zijn de kleuren van de wilde bloemen een lust voor het oog. Wat je vooral niet mag missen is het idyllische strandje “La Speranza” of “Poglina” . Er staat één restaurant, waar signor Antonino al meer dan 50 jaar zijn befaamde Aragosta alla Catalana en Linguini agli Scampi kookt.
Het dorp Villanova Monteleone
Villanova Monteleone zelf ligt landinwaarts, zo’n 20 km ten zuidoosten van Alghero. Een typisch Sardijns dorpje, waar nog veel van de oude charme bewaard is gebleven. Het dorp is bekend om het weven van klassieke Sardijnse kleden (gebeurt nog veel bij privé mensen thuis), paardenfokkerijen en van de meeste bekende Sardijnse poëet, Raimondo Piras, die in 1978 gestorven is. In heel Sardinië staat Villanova Monteleone bekend als “Sa Idda de Remundu Piras”, het dorp van Raimondo Piras. Het is een interessant weetje, maar van weinig plezier als je de Sardijnse taal niet machtig bent. Je kunt wel luisteren naar een CD van het koor die een aantal van zijn gedichten op muziek gezet heeft.
Het dorp heeft een comfortabele B&B Su Cantaru Guesthouse, waar de kamers authentiek traditioneel zijn ingericht, en drie restaurantjes/pizzeria’s.
Archeologische en historische vindplaatsen
Nuraghe Appiu
Villanova Monteleone is één van de grootste gemeentes van Sardinië qua oppervlakte en is bezaaid met archeologische sites, variërend van een grotendeels opgegraven en gerestaureerd Nuraghe complex (Nuraghe Appiu) tot rotsformaties die je nauwelijks zou herkennen als archeologische sites als je er niet van wist. In het boek “Testimonianze Archeologiche del Nurcara” staan er 98 beschreven, alleen al in het noordelijke deel van het grondgebied van Villanova Monteleone.
De meest bekende zijn:
- Het al genoemde complex Nuraghe Appiu met een grote centrale toren en vier zijtorens, restanten van omringende woon- en werkverblijven en, op loopafstand, groepjes menhirs en een grafcomplex, die over het hele eiland bekend staan als “Tomba dei Giganti”). Er moeten 1000 tot 2000 mensen gewoond hebben in de hoogtijdagen.
Domus de Janas Putifigari
- Domus de Janas (“Elfenwoningen”) van Puttu Codinu langs de weg van Villanova Monteleone naar Monteleone Rocca Doria (SS292, bij kilometerpaal 30). Domus de Janas zijn rond de 5000 jaar oude graftombes uit de pre-Nuraghe cultuur. In deze laatste necropolis is een zeldzaam beeldje gevonden van een vrouwenfiguur (zogenaamde “Dea Madre”), wat zich nu in het interessante, maar op dit moment vanwege restauratiewerkzaamheden gesloten, archeologische museum van Sassari bevindt. Helaas is er geen informatie over wanneer het museum weer opengaat, typisch…
- Eén van de mooiste Domus de Janas staat in het naburige dorp Putifigari, “S’Incantu”. Een perfect uitgehouwen grafcomplex met gedecoreerde en beschilder
Domus de Janas is Pubusattile
de wanden (foto), alleen te bereiken na een niet al te stevige wandeling. Neem een schroevendraaier mee om het slot te openen en weer te sluiten! De geografische locatie is 40°36’23.5″N 8°25’48.5″E.
Domus de Janas is Pubusattile
- Een bijzondere Domus de Janas is Pubusattile, de enige Domus de Janas in deze omgeving die beschilderd is met motieven (foto’s). Je moet wel de moeite nemen om hem te vinden. Hij ligt “off the beaten track” en is niet bewegwijzerd. De exacte locatie is 40°32’25″N 8°30’20″E.
- Rond Villanova zijn er ook talrijke ruïnes van romaanse kerkjes uit de 11e en 12e eeuw. Verreweg de “best” bewaard gebleven en de meest toegankelijke ligt ook aan de weg SS292, iets verderop van de Domus de Janas van Puttu Codinu (bij kilometerpaal 32), “Santa Maria di Curos”. Een volledig intact gebleven romaans kerkje is San Nicolò de Trullas, waar binnen fresco’s uit de 13e eeuw te bewonderen zijn, en staat op de weg tussen Pozzomaggiore en Semestene.
San Nicolò de Trullas
Santa Maria di Curos
Monteleone Rocca Doria
Monteleone Rocca Doria
Op zo’n 10 km van Villanova ligt op een tafelberg het dorp Monteleone Rocca Doria, één van de kleinste dorpjes van Sardinië met rond de 100 inwoners (foto). Het biedt een spectaculair uitzicht over het stuwmeer en de wijde omgeving. Hier bevindt zich de ruïne van het kasteel van de Genuese familie Doria, die in de 2e helft van de 14e eeuw over een groot deel van Sardinië heerste. Een bezoek aan het broodmuseum “Centropanificazione Monteleone Rocca Doria” (met panoramisch terras) is zeer de moeite waard. Het laat niet alleen zien wat voor fantastische en gedetailleerde kunstwerken er van deeg te maken zijn, maar ook de culturele betekenis van deze oude traditie. Elk feest en belangrijke gelegenheid in het leven van Sardinië heeft zijn eigen ornamentele decoraties, gemaakt van brood. Kondig wel je komst van tevoren aan om niet voor een gesloten deur te staan (333 711 3794 of centropanificazionemrd@hotmail.it).
De opkomst van Sardijnse koren
De meerstemmige zang is één van de meest fascinerende uitingen van de traditionele Sardijnse muziek. Op Sardinië zijn er twee soorten van traditionele polyfone volkszang, de cuncordu zang (“canto a cuncordu”) en de tenore zang (“canto a tenore”). Zowel bij de cuncordu zang als de tenore zang wordt elk van de vier stemmen (eerste tenor, tweede tenor, bariton en bas) gezongen door één zanger.
De cuncordu zang wordt op veel plekken in Sardinië actief beoefend bij speciale christelijke gelegenheden, vooral bij kerkdiensten en processies tijdens de Paasweek.
De bij uitstek Sardijnse tenore zang is kenmerkend voor het centrale deel van Sardinië (Barbagia). Bij deze vorm van muziek ontbreekt de religieuze component. De tenore zang heeft talrijke lokale varianten en wordt traditioneel opgevoerd bij volksfeesten en vaak als begeleiding van de Sardijnse dans. In 2006 is de tenore zang door Unesco uitgeroepen tot immaterieel werelderfgoed.
Sinds een jaar of vijftig heeft vanuit deze polyfone traditie zich een nieuwe vorm van muzikale expressie ontwikkeld: die van koren, afwijkend van het Sardijnse traditionele aspect, dat elke stem slechts door één zanger gezongen wordt. In de tenore zang zingt de eerste tenor (“sa boghe”) vaak lange en uitgebreide teksten, terwijl de andere drie stemmen een voornamelijk ritmische, begeleidende rol vervullen. Het koorrepertoire voorziet veel meer in het constante en veel gevarieerdere gebruik van de vier stemmen. De solist of solisten in het koor worden constant ondersteund door de andere drie stemmen.
Een groot deel van het repertoire bestaat uit bewerkingen van bestaande liederen, vaak niet eens strikt behorend tot de volksmuziek. Een goed voorbeeld daarvan is het alom bekende “No Potho Reposare” uit 1915, dat door bijna alle koren die in de Sardijnse taal zingen en op talrijke verschillende manieren is bewerkt en nu beschouwd wordt als wellicht één van de meest traditionele volksmuziekstukken. Op YouTube zijn vele varianten van dit lied te vinden.
Reactie Sardinië-Info:
Dank je wel Bert voor de rondleiding, maar ook voor het inkijkje in de muzikale keuken van Sardijnse muziek.
Zo hebben wij zelf in de buurt van de Monte Limbara een keer een koor buiten zien oefenen in hun middagpauze. Dat was erg leuk. Subgroepjes – gewoon in hun eigen kleding – stonden bijvoorbeeld hun stem in te oefenen. Ook zijn we bij een van de optredens van het door Bert georganiseerde optreden van het koor Coro de Iddanoa Monteleone in Nederland bijgewoond. Een prachtige ervaring!
Kippenvel krijg ik zelf bij het horen en zien van een live-uitvoering van ‘No Potho Reposare’ door de zieke Andrea Parodi, voorman van de bekendste band van Sardinië: Tazenda. Een grootheid.
Een ander prachtig voorbeeld van de tenoren-zang is bijvoorbeeld dit groepje mannen dat staat te zingen in de natuur bij Orgosolo:
